Toplumsal ve siyasi hafızada 12 Eylül öncesi yaşanan hadiseler halen yerini korumaktadır. Kaos ve anarşi binlerce insanın hayatını kaybetmesine, yüz bini aşkın insanın cezaevine girmesine ve yurtdışına kaçmasına sebep oldu. Bu ortamın oluşmasında karşılıklı diyalog eksikliği kadar politikada şiddetin meşru bir araç olarak kabul edilmesinin büyük payı vardı. Bu atmosfer ve yakın geçmişte yaşanan darbeler sonrası henüz normalleşmeyen ordu-siyaset ilişkisi olası bir askeri müdahale beklentisini tırmandırmıştı. Nitekim silahlı kuvvetler şiddet olaylarına karşı ülkede ‘huzur ve güven’ ortamı sağlama vaadiyle 12 Eylül 1980’de yönetime el koydu. Bu minvalde benzeri görülmemiş baskı ve cezai uygulamalara başvuran 12 Eylül yönetimi yaklaşık 3 sene süresince ülkedeki bütün siyasi ve sivil faaliyetleri kontrol altında tuttu. Siyasete ve topluma şekil vermek için kullanılan devlet kurumları kişisel hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı birçok düzenlemeyi hayata geçirdi. Ne var ki bu ağır baskıların neticesi olarak vatandaş ile devlet kurumları arasında ciddi bir güvensizlik oluşmuş, nihayetinde siyasi ve toplumsal bedeller ödenmiştir.
27 Mayıs Anayasası dernek ve sivil toplum faaliyetlerinin önünü açan bir anayasaydı. Nitekim 1960’lı yılların başından itibaren işçi-memur sendikaları ve öğrenci dernekleri kurulmaya başlandı. Çoğu sol görüşe yakın bu dernekler 1965 seçimleri ardından Süleyman Demirel liderliğinde tek başına iktidar olan Adalet Partisine karşı muhalif bir tavır içerisindeydi. Özellikle 1968 sonrasında AP karşıtı cephe kuvvetli bir hava yakalarken AP iktidarı sadece meclis gücü ile ayakta duruyordu. Bu dengeler açısından 27 Mayıs öncesi döneme benzer bir tablo oluşmaya başlamıştı.
Diğer taraftan, sağ-muhafazakâr kesimi temsil eden yeni oluşumlar AP’ye nazaran daha ideolojik bir söylem ile halkın karşısına çıkmıştı. Eski MBK üyesi Alparslan Türkeş’in 1965’te parti başkanlığına gelmesinden sonra milliyetçi söylemin ağır bastığı Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) 1969 senesinde ismini Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) olarak değiştirdi. MHP özellikle gençler üzerinde duruyor ve ideolojik kadrolar yetiştirmeyi amaçlıyordu. Adalet Partisi bünyesinde yer bulamayan dindar-muhafazakâr kimliğe sahip bir grup siyasi ise Necmettin Erbakan’ın başını çektiği farklı bir oluşum başlattılar ve 1970 senesinde Milli Selamet Partisini (MSP) kurdular. Aslında ideolojik solu temsil eden Türkiye İşçi Partisi (TİP) 1962 senesinde kurulmuş ve 1965 seçimlerinde önemli bir başarı göstermişti, ancak TİP 1968’den sonra artan öğrenci-sendika aktivizmi karşısında gücünü koruyamamıştı.
Adalet Partisi 1969 seçimleri sonrası gerek parti içi ayrışmalar gerek de öğrenci-sendika eylemleri ile zayıflamaya başladı. Ülkedeki eğitimli aydın zümrenin çoğunluğu AP iktidarının sona ermesi ve bunun için gerekirse ordunun yönetime el koyması taraftarıydı. Bu fikirlerin yer aldığı dergi ve gazeteler ordu mensupları arasında ciddi takipçi buluyordu. Özellikle 1969 sonrası bazı eski 27 Mayısçı subayların da yardımıyla orduda tekrar bir darbe hazırlığı başlamış ve bu sefer ideolojik çizgileri daha net olan bir harekât planlanmıştı. Öğrencilerin karıştığı şiddet olaylarının artmaya başladığı 1971 senesi Mart ayında iktidara karşı harekete geçmek isteyen askeri cunta 27 Mayıs’ın aksine askeriyedeki yüksek komuta kademesi tarafından engellendi. Bu müdahaleden çok kısa süre sonra 12 Mart 1971 günü TSK tarafından yayınlanan muhtırayla AP hükümeti istifa etmek zorunda kaldı.
1971 darbesi emir komuta zinciri içinde, Genelkurmay başkanı ve kuvvet komutanlarının kontrolüyle gerçekleşti. Demirel’in istifası ve hükümetin çekilmesinin ardından ordu içindeki cuntacı subaylar bertaraf edilmeye başlandı. Bunu takip eden aylar içerisinde ülkedeki özellikle sol görüşlü dernek, yayınevleri ve sendikaların çoğu kapatıldı. Siyasi faaliyetlerde yer alan binlerce insan tutuklandı ve ağır cezai yaptırımlar uygulandı. Kurulan ara dönem hükümetleri süresince ordu üst yönetimi siyasetteki dengeleri yeniden şekillendirmeye çalıştı ancak gerek hükümetlerin oluşumunda gerek de Cumhurbaşkanlığı seçimi süreçlerinde arzu ettiği değişiklikleri gerçekleştiremedi.
12 Eylül’e Giden Süreç
Genel seçimler 12 Mart darbesinden 2 sene sonra 1973 Ekim ayında düzenlendi. Bu süreç zarfında CHP’de önemli bir değişim gerçekleşmişti; partinin 34 senelik lideri İsmet İnönü genel sekreteri Bülent Ecevit’e karşı girdiği mücadeleyi kaybetti ve CHP’den istifa etti. 14 Mayıs 1972’de CHP genel başkanlığına seçilen Ecevit CHP’ye yeni bir söylem getireceği sözünü veriyordu. Nitekim 1973 sonrasında CHP özellikle büyük şehirlerde artmaya başlayan işçi nüfusunun desteğini almayı başarmıştı ve yapılan ilk seçimlerde yaklaşık yüzde 6’lık bir artışla yüzde 33 oy oranına ulaşıp sandıktan 1.parti olarak çıkmıştı.
İkinci olan AP yüzde 30 oy alabilirken seçimin en büyük çıkışını yüzde 11’e ulaşan Milli Selamet Partisi gerçekleştirmişti. Seçimden sonra ise sürpriz bir şekilde CHP-MSP koalisyonu kuruldu ve bu hükümet döneminde Kıbrıs Barış Harekâtı gerçekleştirildi. Ancak ideolojik ayrılıkların sıkça sorun oluşturduğu bu işbirliği 1974 Eylül ayında son buldu ve koalisyon hükümeti dağıldı. Ardından uzun süren arayışlar neticesinde AP-MSP-MHP-GP’nin bir araya gelip oluşturduğu Milliyetçi Cephe hükümeti kuruldu. Hükümetin ‘Milliyetçi Cephe’ tabirini benimsemesi ülke siyasetinde ideolojik söylemenin güç kazandığının da bir göstergesiydi.
1971 öncesi 6 sene Başbakanlık yapan Demirel 1960 ve 1971 müdahalelerinden bazı dersler çıkardığını, Türkiye’de sadece sandıkta zafer kazanarak ve halkın çoğunluğunun desteğini alarak iktidarda kalmanın mümkün olmadığını öğrendiğini ifade etmişti. Benzer şekilde 27 Mayısçı subaylardan MHP genel başkanı Alparslan Türkeş de iktidarda kalmanın yolunun bürokrasi ve üniversitelerde güçlü olmayı gerektirdiğini söylüyordu. 1970 başlarına kadar sol görüşe yakın kadroların ağırlık sahibi olduğu bu alanlarda özellikle 1975’den sonra sağ-muhafazakâr görüş güç kazanmaya başladı. Üniversite ve devlet kurumlarında yaşanan rekabet karşılıklı şiddet yöneliminin artmasıyla kaotik bir süreci beraberinde getirdi.
Üniversite ve liselerde öğrenciler kendi hâkimiyet alanlarını oluşturma gayretindeydiler. Fikrî tartışmalar yerini saha mücadelesine bırakmıştı ve karşıt görüşteki öğrenciler birbirlerini şiddet yoluyla sindirme yoluna başvuruyorlardı. Şiddetin dozajı arttıkça karşılıklı olarak yaralama ve cinayet hadisleri sıklaştı, 1977 senesine gelindiğinde şiddet olaylarındaki yaralı ve ölü sayısı daha önce olmadığı kadar yükselmişti. Bu gerginliğe ek olarak Alevi-Sunni nüfusun bir arada yaşadığı Sivas, Malatya, Kahramanmaraş gibi şehirlerde meydana gelen kitlesel çatışmalarda 100’ü aşkın sayıda insanın hayatını kaybetmesi siyaseten ve toplum nezdinde ideolojik ayrışmayı derinleştirdi.
Bu gergin atmosferde yapılan 1977 genel seçimlerinde CHP önemli bir başarı kaydetti ve yüzde 41 ile tarihinde ulaştığı en yüksek oyu aldı. Parti olarak geleneksel seçmeninin yanında ideolojik motivasyonu kuvvetli sivil toplum kuruluşlarının da desteğini alan CHP sağdaki bölünmeye karşın sol oyların tek adresi olmayı başarmıştı. Lakin çıkardığı milletvekili sayısı tek başına iktidar olmaya yetmiyordu ve Ecevit’in kurduğu azınlık hükümeti güvenoyu alamadı. Ardından tekrar II. Milliyetçi Cephe hükümeti kuruldu, ancak mecliste çok ufak bir farkla çoğunluk sayısına ulaşan bu hükümet de kısa süre sonra dağıldı. Yaptığı milletvekili transferleriyle çoğunluğa ulaşan CHP kurduğu hükümet ile 1946’dan sonra ilk kez tek başına iktidara geldi.
Ne var ki CHP iktidarı da derinleşen bu ideolojik ayrışma ve şiddet olaylarının önüne geçemedi. Bilakis 1978 ve 1979 senelerinde üniversite ve sokak eylemlerinde hayatını kaybedenlerin sayısı 1000’e aştı. İdeolojik kaygılarla hareket eden bürokratların birbirlerine karşı güvensizliği, alttan gelen kadroların yeni pozisyon beklentileri ve bozulan üst-alt hiyerarşisi devlet kurumlarındaki işleyişi adeta felç etmişti. Bu şiddet ve anarşi ortamı gündelik hayatın işleyişini iyice olumsuz etkilemeye başlamış, devlet vatandaşın temel ihtiyaçlarını sağlayamaz hale gelmişti. Güvenlik zafiyeti iyice artmış, ufak Anadolu şehir ve kasabalarında, büyük şehirlerin varoş semtlerinde kurtarılmış bölgeler ilan edilmişti.
Ekonomide yaşanan problemlerin de getirdiği baskı altında girilen 1979 ara seçimlerinde CHP önemli bir oy kaybına uğradı. İktidar dönemi yaşadığı zorluklara ek olarak bu oy kaybıyla karşılaşan Bülent Ecevit istifasını verdi ve hemen ardından MSP ve MHP’nin dışarıdan desteklediği Adalet Partisi azınlık hükümeti kuruldu. 1980 yılına gelindiğinde anarşi ve şiddet iyice artmış, ilk 6 ay süresince 1200’ün üzerinde cinayet işlenmişti. Her gün neredeyse 2-3 cinayet ve eylem haberi geliyordu. Siyasi parti liderleri ve kamu otoritesi bu gidişata karşı bir çözüm üretemiyor, ancak karşılıklı suçlamalar devam ediyordu. Bu kısır siyasi çekişmelere ek olarak 1980 senesi Mart ayında görev süresi dolan 5.Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’ün yerine seçilecek Cumhurbaşkanı için toplanan TBMM art arda yapılan oylamalarda bir sonuç çıkaramıyordu.
1978’den itibaren askeri kuvvetler içinde de bazı kıpırdanmalar başlamıştı. Sık değişen hükümetler ordunun üst kademesinde istikrarsızlığa sebep olurken hatıratlarda özellikle 1979 sonrasında yönetime el koyma fikrinin kuvvetlendiği ve buna yönelik hazırlıklar yapıldığı anlatılmaktadır. Nitekim 1979-1980 dönemi yaşanan birçok olayın fail-i meçhul kalması aslında şartların olası bir askeri müdahale için hazırlandığını gösteriyordu. Ancak 1970 sonrası yaşanan ideolojik ayrışma ordu kademelerine de sirayet ettiği için bu hareketin herhangi bir tarafı değil bütün siyasi oluşumları hedef alması planlandı. Aksi yönde bir tutum darbenin başarısız olması sonucunu doğurabilirdi.
Şiddet olaylarının iyice tırmandığı 1980 yazı esnasında askeri kuvvetler artık darbe için zamanın geldiği kanaatine vardılar ve Temmuz ayında müdahale kararı aldılar. Demirel hükümetinin tekrar güvenoyu alması üzerine ertelenen operasyon Fatsa ve Çorum’da yaşanan olaylar, şiddetin kontrol edilemez bir hal alması ve Cumhurbaşkanlığı seçiminin halen sonuçlanmaması gibi faktörler neticesinde tekrar revize edildi ve ordu üst kademesi Eylül ayında darbeyi gerçekleştirme kararı verdi.
12 Eylül ve Sonrası
12 Eylül 1980 günü askeri kuvvetler yönetime el koydu ve ülke idaresi kuvvet komutanları ve Genelkurmay Başkanı Kenan Evren’den müteşekkil olan Milli Güvenlik Konseyi’nin uhdesine geçti. Siyasi parti yöneticileri gözaltına alındılar, Demirel ve Ecevit Hamzaköy adasına, Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş İzmir Uzunada’ya gönderildiler. Dernekler ve siyasi partilerin faaliyetleri durduruldu, bütün yurtta sıkıyönetim ilan edildi. Askerin yönetime el koymasının ilk aşamada çoğunluk tarafından olumlu karşılandığını söylemek mümkündü çünkü devlet mekanizması ve günlük hayatın işleyişi durma noktasına vardığından halkın temel ihtiyaçları dahi karşılanamaz hale gelmişti.
Nitekim ordu kuvvetleri ilk olarak 12 Eylül öncesinin en ciddi sıkıntısı olan şiddet olaylarını durdurmada şaşırtıcı bir hızla başarılı oldu. İdeolojik kutuplaşmanın toplumsal olarak bu kadar derinleştiği bir anda çatışmaları sona erdirebilmeleri aslında silahlı kuvvetlerin dilediğinde bu güce sahip olduğunun da kanıtıydı. Darbenin ilk gününden itibaren emir komuta zincirinin korunması ve Milli Güvenlik Konseyi’nin bütün ipleri eline alması olası muhalif seslerin yükselmesine karşı önemli bir engel oldu. Bu güç temerküzünün geldiği noktada adeta ülke idaresine dair yasama, yürütme ve yargı güçlerinin hepsi MGK’yı oluşturan 5 General’de toplanmıştı.
Siyasal partiler açısından bakıldığında 12 Eylül yönetiminin hangi yöne evrileceğine dair tereddütler vardı. Herhangi bir ideolojik taraftan yana olması durumunda diğer partiler açısından oldukça riskli bir durum oluşacaktı çünkü gerek 27 Mayıs gerek 12 Mart darbeleri sonrası sert ve kanlı tedbirler uygulamaya sokulmuştu. Nitekim aylar geçtikçe darbe yönetimi baskı ve şiddetin dozajını arttırmaya başladı ancak bu tavrını bütün siyasi parti ve görüşlere karşı uyguladı. Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel sürekli gözetim altında tutuldular, Necmettin Erbakan 9 ay Alparslan Türkeş ise yaklaşık 4,5 sene cezaevinde kaldılar. Darbe sonrası dönemde yaklaşık 650.000 kişi tutuklandı ve 98.000 kişi örgüt üyeliği suçlamasıyla yargılandı. Binlerce insan yurt dışına kaçmak zorunda kaldı. Özellikle ülkücü ve solcu kesimden gençlere karşı daha sert bir tavır takınıldı ve toplam 517 kişiye idam cezası verildi. Bu cezalardan çoğunluğu genç olan 50 ismin cezası infaz edildi. Rakamlar göz önüne alındığında 12 Eylül idaresinin 27 Mayıs ve 12 Mart’a mukayeseyle çok daha sert cezalara başvurduğunu söylemek mümkündür.
12 Eylül sonrası siyasi parti ve sivil dernek faaliyetleri de yasaklanmıştı, bu kapsamda 20.000’den fazla derneğin faaliyetine son verildi. Kamusal alan, medya ve dernek faaliyetlerinde herhangi bir şekilde ideolojik anlam içeren en ufak bir ibarenin dahi kullanımı yasaklandı. Fikren sakıncalı olduklarına kanaat getirilen 1000’in üzerinde akademisyen ve 3500’den fazla öğretmen görevlerinden uzaklaştırıldılar. 27 Mayıs’a benzer bir şekilde Atatürkçülüğü üst çerçeve olarak benimseyen darbe yönetimi bunun dışında herhangi bir ideolojik yönelime tolerans göstermedi. Bunun yanında sınırlı bir çerçevede dini değerlerin öne çıkarılması ve okullarda din derslerinin zorunlu hale getirilmesi toplumun çoğunluğu tarafından kabul görecek stratejik adımlardı.
12 Eylül’ün bir diğer sonucu 10.000’in üzerinde insanın siyasi mülteci olarak yurt dışına kaçması oldu. Çoğu eğitimli olan bu bireylerin ülkeyi terk etmesi aynı zamanda ciddi bir beyin göçü anlamına geliyordu. 27 Mayıs ve 12 Mart darbeleri sonrası daha kısıtlı ölçüde görülen kaçışların 12 Eylül’de bu şekilde artması yine 12 Eylül yönetiminin düşünce hayatı ve faaliyetlerine karşı müsamahasız tutumunun bir başka göstergesiydi. Siyasi mültecilerin yurt dışındaki Türk toplumunun bilinçlenmesi açısından olumlu etkileri olsa da özellikle bu kadar çok ismin kaçmak zorunda kalması dış dünyadaki Türkiye algısına dair hoş bir izlenim bırakmamıştı. Nitekim zaman içinde siyasi kaçak hayatı yaşayanların Türkiye’ye geri dönmelerinin yolunu açacak bazı düzenlemeler getirildi.
12 Eylül yönetimi 27 Mayıs Anayasası yerine yeni bir anayasa yapma çalışmalarını tamamladı herhangi bir muhalefete izin verilmediği ortamda gidilen halkoylaması sonucunda Anayasa 7 Kasım 1982’de yüzde 91 oyla kabul edildi. Bu oylamanın bir neticesi olarak Kenan Evren Cumhurbaşkanlığı’na seçildi. Aslında 12 Eylül Anayasası 27 Mayıs’ta askeri kuvvetler ve bürokrasiye verilen imtiyazları yeniden güvence altına alıyordu. Buna ilaveten 27 Mayıs’ın aksine bireysel özgürlükleri ve sivil toplum faaliyetlerini kısıtlayan, üniversite ve liselere ciddi kontrol mekanizmaları getiren uygulamaları yürürlüğe koydu. Mesela Yükseköğretim Kurumu 12 Eylül Anayasası’nın getirdiği bir düzenlemeye binaen ihdas edilmişti.
12 Eylül yönetimi seçim tarihi olarak 6 Kasım 1983’ü belirledi ve yasaklı olan siyasi liderlerin seçimlere katılmasına izin vermedi. Darbe yönetiminin dolaylı destek verdiği Turgut Sunalp’ın Milliyetçi Demokrasi Partisi favori olarak görülmesine karşın seçimlerden üçüncü parti olarak çıkabildi; sandıkta en yüksek seçimden 4 ay önce kurulan Turgut Özal’ın Anavatan Partisi (ANAP) aldı. Turgut Özal 1980 öncesi MSP üyeliği olan, ardından AP hükümeti döneminde üst düzey bürokratlık yapmış ve muhafazakâr-teknokrat kimliğiyle tanınan bir isimdi. ANAP’ın yüzde 45 oy oranıyla tek başına iktidara gelmesi 12 Eylül yönetimini rahatsız etmiş olsa da MGK yönetimi fiilen son buldu ve 12 Eylül sonrası demokratik sisteme dönüş süreci başladı.
Ancak darbeden sonra 12 Eylül yönetiminin benimsemediği ANAP’ın 8 sene iktidarda kalabilmesi, 1987 senesindeki referandumla eski siyasi liderlerin yasaklarının kalkması ve siyasete geri dönmeleri, aslında askeri kuvvetlerin siyasette arzuladığı değişimin toplum nazarında tam kabul görmediğinin de bir işaretiydi. Hatta 1989’da Kenan Evren’in emekli olmasıyla ilk kez sivil kökenli bir isim olan Turgut Özal Cumhurbaşkanlığı’na seçildi. Siyasal tercihlerin tepeden zorlama yönlendirmelerin aksi yönde seyretmesi örneğine 28 Şubat 1996 müdahalesi sonrasında bir kez daha şahit olundu.
Sonuç
12 Eylül öncesi yaşanan olaylar Türkiye’nin genç ve eğitimli nüfusuna verdiği zarar açısından emsali az rastlanan bir örnektir. Gençlerin siyasi beklenti ve taleplerini şiddet yoluna başvurarak ifade etmesi, fikrî tartışmanın yerini fiziki mücadelenin alması gelecekte topluma önemli katma değer sağlayacak bireylerin erken yaşta önlerinin kesilmesine sebep olmuştu. Vakitlerini bu mücadeleye ayıran gençler kendi alan ve becerileriyle alakalı konularda yetiştirme fırsatından yararlanamadılar. Bu tecrübeler şahsiyet gelişimi ve fikrî olgunluk açısından gençlere önemli katkı sağlamış olsa da, ideolojik koşullanma ve şiddet kullanımındaki aşırılıklar belli düşünce ve davranış kalıplarının kitleler nezdinde kabul görmesini mümkün kıldı.
Bu noktada tabii ki devlet yöneticileri ve siyasilerin tavırları da belirleyici rol oynamıştı. Siyasi liderlerin anlık pragmatik kaygılarla hareket etmeleri, sokak ve üniversite çatışmaları karşısında herhangi bir pratik çözüm ve yapıcı söylem üretememeleri bu alanda boşluk doğurmuştu. Hatta zaman zaman yapılan açıklamalar gençleri daha ziyade şiddete teşvik ediyordu. Siyasilerin bu tavrına karşılık askeri kuvvetler ve güvenlik güçlerinin anarşi hadiselerinin engellenmesinde 12 Eylül sonrası gösterdikleri iradeyi 12 Eylül’den önce göstermemeleri ayrı bir soru işareti olarak güncelliğini korumaktadır.
12 Eylül rejiminin sert tedbirleri ve ardından hazırlanan Anayasa askeri kuvvetleri ilk aşamada istenilen sonuca ulaştırdı ve anarşi olayları son buldu, ancak uzun vadede geniş kitleler nezdinde devlet kurumlarına olan güveni algısı ve adalet duygusunu zedeledi. Bu psikolojik kırılma etnik ve mezheb odaklı şiddet örgütlerinin gelişmesine zemin hazırladı. 12 Eylül sonrası uygulamaların toplumsal hafızada canlı tutulması devletin vatandaşla güven ilişkisi kurmasının önünde en büyük engellerden biri haline geldi.
12 Eylül darbesi aynı zamanda ordu içerisindeki siyasete müdahale yanlısı cuntaların canlı kalmasını sağladı. Nitekim 28 Şubat 1997 darbesi ve ardından yaşanan süreç bu yönelimin halen kabul gördüğüne ve siviller arasında da çokça taraftar bulmaya devam ettiğine bir kanıt oldu. Ancak darbeleri düzeni ve rejimi koruma adına gerçekleştirdiğini savunan silahlı kuvvetler her ne kadar uzun süre idarede kalmasa da bu rolünün dışına çıkmış, ihdas ettikleri kurumlar ve yazdıkları anayasalar ile toplumu kontrol edip dönüştürmeyi amaçlamıştır.
Seçmen yönelimlerini incelediğimizde gerek 27 Mayıs gerek 12 Eylül sonrasında halkın kendi doğrularını sandığa yansıtmaya devam ettiğini görebiliriz. Yukarıdan yapılan baskı ve yönlendirmeler siyasi tercihleri fazla etkileyememiş, ancak sandığa yansıyan irade ile siyasi partiler değişime zorlanmıştır. Nitekim 12 Eylül’ün ortadan kaldırmak istediği siyasi hareket ve liderler güçlü bir şekilde geri dönmüş ancak daha sonra doğal süreç neticesinde siyasetteki etkilerini kaybetmişti.
Diğer taraftan, 12 Eylül rejimi 1980 öncesi Türkiye’sinden tamamen farklı bir toplum yapısı inşa etmeyi amaçlamış ve bu dönüşümde kısmen de olsa başarı sağlamıştır. Önceliği ideolojik kaygıları törpülemeye verdiler ve özellikle gençliğin siyasi faaliyetlerden uzak durmasını istediler. Bu doğrultuda alınan sert tedbirler ve cezalar neticesinde 12 Eylül öncesinde faaliyette olan gençlik yapılanmalarından neredeyse hiçbiri etkinlik gösterme fırsatı bulamadı. Spor ve eğlence kültürünün yaygınlaşması teşvik edilirken eğitim öğretim kurumları ve müfredatında ideolojik tavırların gelişmesine derhal müdahale edebilecek mekanizmalar geliştirdiler. Buna ek olarak 1980 sonrası dünya genelinde soğuk savaşın zayıflaması ve neo-liberal uygulamaların ANAP iktidarında Türkiye’de hâkim olması 2000’li yıllara girerken bireysel ve apolitik kaygıları ağır basan bir cemiyet hayatının güçlenmesine kapı araladı.
Kaynakça
Hakkı Öznur, Ülkücü Hareket (6 Cilt)
Oğuzhan Müftüoğlu, Bitmeyen Yolculuk
Tanel Demirel, Adalet Partisi: İdeoloji ve Politika
Turan Feyizoğlu, Fırtınalı Yıllarda Ülkücü Hareket
Turhan Feyizoğlu, Türkiye’de Devrimci Gençlik Hareketleri Tarihi
Ümit Cizre, AP-Ordu İlişkileri
Oral Çalışlar, Liderler Hapishanesi
Mehmet Barlas, Turgut Özal’ın Anıları
12 Eylül Belgeseli https://www.youtube.com/watch?v=k39zGTlbdaM&noredirect=1
